AI is een systeemtechnologie die grote impact heeft op alle domeinen en sectoren
van onze samenleving, en zal alle beleidsterreinen van de overheid raken.5
Generatieve AI is een specifieke vorm van AI. Het helpt mensen bij het genereren
van tekst, computercode, beeld en audio en is nu al een krachtig verlengstuk van
het analytisch en scheppend vermogen van mensen gebleken. Zeker sinds de
lancering van chatbot ChatGPT eind 2022, en de introductie van andere
generatieve AI-tools zoals Google Bard, Midjourney en DALL-E, is het gebruik van
AI onderdeel gaan uitmaken van het dagelijks leven van veel mensen in
Nederland.
In combinatie met aanverwante technologieën biedt generatieve AI veelbelovende
mogelijkheden voor de aanpak van maatschappelijke en wetenschappelijke
vraagstukken. Zo kan het bijdragen aan het adequaat en efficiënt stellen van
medische diagnoses, het verbeteren van de zorg en het bijdragen aan
geneeskundig onderzoek. Economen voorspellen een groei van productiviteit, niet
alleen voor grote bedrijven, maar ook voor het midden- en kleinbedrijf (mkb),
omdat toepassingen taken zoals het uitvoeren van financiële analyses en
juridische processen op kostenefficiënte wijze beschikbaar gemaakt worden. In de
culturele sector wordt generatieve AI ingezet ter ondersteuning van het creatieve
proces, onder andere bij het maken van marketingcontent of bij het genereren
van beschrijvingen van kunstwerken.
Tegelijkertijd zijn er grote risico’s, en kan de verwezenlijking van publieke
waarden en grondrechten zoals transparantie, privacy, autonomie en nondiscriminatie onder druk komen te staan door onverantwoorde ontwikkeling en
het gebruik of misbruik van generatieve AI. Generatieve AI kan bijvoorbeeld
worden ingezet voor de creatie en verspreiding van desinformatie; het kan
discriminatoire dynamieken versterken en het kan sociaaleconomische
ongelijkheden versterken. Het gebruik van generieke AI kan ook systemische
risico’s tot gevolg hebben als verstoring van vitale processen.
De ontwikkelingen in generatieve AI gaan onverminderd hard door. Grote
mogendheden en techbedrijven onderkennen de potentie van dergelijke
geavanceerde AI-systemen en investeren aanzienlijke bedragen in de verdere
ontwikkeling ervan.
Impact en onderliggende vraagstukken
Generatieve AI zal (grote) impact hebben op economie, maatschappij en op zowel
centrale overheden als decentrale overheden. Het is belangrijk daarbij op te
merken dat de toepassingsmogelijkheden van generatieve AI niet altijd op
voorhand als kans of risico te bestempelen zijn. Of het zich uiteindelijk als kans of
als risico manifesteert, hangt af van de specifieke ontwikkeling, de toepassing van
de technologie en de intenties dan wel expertise van de gebruiker. Dit benadrukt
het belang van adequate regie op ontwikkeling en gebruik van generatieve AI
vanuit de overheid.
i. Kansen en mogelijkheden
Generatieve AI biedt diverse mogelijkheden om processen te optimaliseren en
gebruikers te ondersteunen bij een breed scala aan taken. Het kan bijdragen aan
het verbeteren van efficiëntie, kostenbesparing, betere besluitvorming, betere
dienstverlening en tal van innovatieve oplossingen. De brede inzetbaarheid biedt
kansen voor burgers, bedrijven, de overheid en de samenleving als geheel.
Gezien de algehele potentie van de technologie voor de samenleving en de
economie, zet het kabinet in op het stimuleren van verantwoord experimenteren
en verantwoord gebruik van generatieve AI-modellen en systemen in
verschillende sectoren en domeinen.
Generatieve AI kan leiden tot productiviteitsgroei. Ook zullen naar verwachting
nieuwe taken en verantwoordelijkheden binnen organisaties en in de economie als
geheel ontstaan als gevolg van de inzet van generatieve AI. Dit kan leiden tot
nieuwe werkgelegenheid en daarmee het ontstaan van nieuwe beroepsgroepen,
wat een voortdurende ontwikkeling van vaardigheden en expertise in de
samenleving vergt. Bovendien zal de taakinhoud van veel werk veranderen. Daar
ligt een kans om werk te verbeteren door repetitieve taken te automatiseren en
meer ruimte te maken voor bijvoorbeeld sociale interactie of creatief denkwerk. In
verschillende industriële processen kan generatieve AI bijvoorbeeld snel een groot
aantal ontwerpalternatieven produceren. Hierdoor kan onder andere in de
maakindustrie het ontwerpproces mogelijk aanzienlijk versneld worden. De impact
van (generatieve) AI op werk zal naar verwachting breed voelbaar zijn.
Daarnaast kan de inzet van generatieve AI binnen organisaties bijdragen aan de
verbetering van interne organisatorische procedures en dienstverlening. Mits met
inachtneming van juridische en ethische overwegingen, kan de inzet ervan ten
goede komen aan heldere en inclusieve communicatie met gebruikers, verhoogde
efficiëntie in juridische en administratieve procedures, en verbeterde
besluitvorming op basis van datagedreven beleidsvorming en -evaluatie. Ook de
overheid kan van deze inzet van generatieve AI profiteren en zo haar
dienstverlening proactief maken en optimaliseren.
Pagina 4 van 15
Kenmerk
2024-0000026119
In het kader van leren en ontwikkelen kan generatieve AI bijvoorbeeld
ondersteuning bieden bij het analyseren van (een grote hoeveelheid)
documenten, het uitleggen van complexe concepten en het genereren van
oefenmateriaal. Dit draagt bij aan een meer gepersonaliseerde benadering van
leren en biedt gebruikers de mogelijkheid om hun kennis op diverse terreinen uit
te breiden.
Ook binnen de context van wetenschappelijk onderzoek kan generatieve AI
bijdragen aan het bedenken, verbeteren en versnellen van onderzoeksmethodes,
bijvoorbeeld in het ontdekken of verfijnen van nieuwe concepten voor
medicijnontwikkeling. De impact van generatieve AI is niet beperkt tot specifieke
vakgebieden en heeft de potentie om een breed scala aan wetenschappelijke
disciplines te ondersteunen.
Generatieve AI kan daarmee als probleemoplosser bijdragen aan het oplossen van
grote maatschappelijke problemen. Ondanks zorgen over het energiegebruik van
(generatieve) AI-technologie, staat daartegenover potentiële bijdrage die
(generatieve) AI kan leveren aan de duurzaamheidstransitie. Generatieve AI kan
bijvoorbeeld worden ingezet voor de analyse van natuurlijke ecosystemen of het
voorspellen van klimaattrends.
Tot slot kan de inzet van generatieve AI worden ingezet om administratieve
processen te ondersteunen en te versnellen, klantenservices te ondersteunen,
computercode te schrijven en industriële processen te automatiseren. Dit geeft
gebruikers meer ruimte voor inhoudelijke werkzaamheden en draagt op deze
manier bij aan een verhoogde algehele kwaliteit van uitgevoerde taken.
ii. Risico’s en uitdagingen
Het gebruik van generatieve AI kan negatief van invloed zijn op publieke waarden
zoals non-discriminatie, privacy en transparantie. Als het leidt tot aantasting van
ons informatie-ecosysteem is het daarmee van invloed op de democratie en onze
rechtsstaat. Voor een goed functionerende democratie zijn goed geïnformeerde
burgers en een gemeenschappelijke visie op de realiteit belangrijke
randvoorwaarden, evenals een brede steun voor democratische instituties.
Een niet te onderschatten uitdaging bij generatieve AI vormt de eventuele
vooringenomenheid en selectiviteit die als gevolg van de gebruikte trainingsdata
en modelparameters in de systemen verankerd kan zijn. Dat zet gelijke
behandeling en non-discriminatie onder druk. Ook groeit het risico op
desinformatie doordat generatieve AI het creëren en verspreiden ervan
vergemakkelijkt.6 Een voorbeeld hiervan is het eenvoudig kunnen produceren van
deepfakes. Ook bestaan er zorgen over mogelijke schendingen van rechten op het
gebied van privacy, gegevensbescherming en auteursrechten.
6 Autoriteit Persoonsgegevens (2023). Rapportage AI- & algoritmerisico’s Nederland (RAN) –
najaar 2023.
Pagina 5 van 15
Kenmerk
2024-0000026119
Wat werk betreft, zijn er zorgen over de impact van generatieve AI op
werkgelegenheid, de kwaliteit van werk en inkomensverdeling. Zowel op de korte
als lange termijn kan generatieve AI leiden tot werkloosheid. Hoewel er nieuwe
taken en banen bijkomen en niet alleen maar banen verloren gaan, zullen deze
niet altijd direct toegankelijk zijn voor werkenden die door automatisering hun
baan verliezen. Hier ligt een opgave om mensen te ondersteunen met het blijven
ontwikkelen van hun vaardigheden voor de arbeidsmarkt. Het samenspel tussen
generatieve AI en arbeid beïnvloedt bovendien de kwaliteit van werk. Zoals
gezegd kan AI werkinhoud verrijken. Maar er is ook een risico dat het taken doet
verschralen, de autonomie van werkenden inperkt en de menselijkheid van
werkrelaties onder druk zet.7 Daarbij kan generatieve AI impact hebben op de
verdeling van inkomen en werkzekerheid op de langere termijn.8 Daarmee is
generatieve AI een potentiële aanjager van polarisatie op de arbeidsmarkt en van
toenemende inkomensongelijkheid. Hier ligt onder andere een opgave van digitale
inclusie. Als alle mensen handvaten geboden wordt om nieuwe technologie te
begrijpen en gebruiken, kunnen zij ook beter inspelen op de veranderingen die
dat met zich meebrengt.9
Een andere uitdaging betreft machtsconcentratie. De opkomst van generatieve
AI-technologie versterkt de al bestaande dynamiek in digitale markten, waarmee
het risico op misbruik van marktmacht toeneemt. De meest gebruikte modellen
en diensten in Nederland zijn afkomstig van een klein aantal techbedrijven, die
beschikken over grote hoeveelheden data, computerkracht en ontwikkelcapaciteit.
Deze bedrijven hebben hierdoor een voorsprong en kunnen generatieve AI
integreren met hun (bestaande) diensten (ecosysteemvorming) of marktmacht
overhevelen om hun positie te verstevigen. Ondanks dat de betreffende bedrijven
onderling hevig concurreren, kan dit leiden tot verhoogde toetredingsdrempels,
hetgeen potentieel belemmerend is voor een productieve marktwerking. Dit kan
bijvoorbeeld leiden tot oneerlijke handelspraktijken, hogere prijzen voor toegang
en gebruik van AI-toepassingen en AI-infrastructuur, en minder
keuzemogelijkheden voor consumenten en innovatie.
We zijn als Nederland op dit moment grotendeels afhankelijk van taalmodellen uit
niet-Europese landen, zoals geschetst in de Agenda Digitale Open Strategische
Autonomie.10 Dit kan een risico opleveren op het moment dat deze modellen niet
stroken met onze Europese normen en waarden. De uitdaging is dan ook om een
markt te creëren waarin generatieve AI-toepassingen worden aangeboden die aan
alle Nederlandse en Europese waarden en wetten voldoen. Daarnaast zetten we
volop in op de ontwikkeling en het gebruik van publieke en open alternatieve
modellen die deze waarden en normen respecteren.